Họ rắn hổ (Elapidae): Tổng quan về đặc điểm, phân bố, nọc độc và các loài phổ biến ở Việt Nam

Naja sp.

   Họ rắn Elapidae, hay còn gọi là họ rắn hổ, là một họ rắn độc bao gồm nhiều loài rắn nguy hiểm trên thế giới. Nghiên cứu về họ rắn này có ý nghĩa quan trọng trong việc tìm hiểu về đa dạng sinh học, bảo tồn loài, cũng như phòng ngừa và điều trị rắn cắn. Bài viết này sẽ cung cấp một cái nhìn tổng quan về họ rắn Elapidae, bao gồm đặc điểm hình thái, sinh thái, hành vi, sự phân bố, nọc độc và một số loài phổ biến ở Việt Nam.

I. Đặc điểm chung của họ rắn Elapidae

   Rắn hổ thuộc nhóm rắn có nọc độc trước với cặp răng nanh ngắn, rỗng và cố định ở phía trước hàm trên . Đặc điểm này khác biệt so với nhiều loài rắn độc khác và đóng vai trò quan trọng trong việc tiêm nọc độc hiệu quả khi săn mồi. Chúng có kích thước đa dạng, từ nhỏ như rắn biển đến lớn như rắn hổ mang chúa. Đầu của rắn hổ thường có hình bầu dục và được bao phủ bởi các vảy lớn. Cơ thể chúng thon dài, với lớp vảy trơn nhẵn. Màu sắc của rắn hổ rất đa dạng, từ màu đen, nâu, xanh lá cây đến màu sắc sặc sỡ để cảnh báo kẻ thù.

   Một điểm đặc biệt khác của họ rắn hổ là cấu trúc hàm linh hoạt, cho phép chúng nuốt chửng con mồi lớn hơn nhiều so với đầu của mình . Bộ xương hàm được kết nối bằng các dây chằng mềm dẻo, giúp rắn mở rộng hàm một cách đáng kinh ngạc.

   Rắn hổ không có tai ngoài, nhưng chúng có thể "nghe" được bằng cách cảm nhận rung động sóng âm qua da. Sóng âm cộng hưởng xuyên qua hộp sọ, truyền đến xương vuông (cạnh bên xương tai), sau đó truyền vào màng nhĩ bên trong . Chúng sở hữu cặp mắt có mống mắt vàng hoặc nâu vàng bao quanh đồng tử đen tròn, với thị lực khá tốt, có thể phát hiện con mồi di chuyển cách xa 100m .

   Giống như các loài rắn khác, rắn hổ tiếp nhận tín hiệu hóa học thông qua chiếc lưỡi chẻ đôi. Chiếc lưỡi này thu thập các phân tử mùi hương trong không khí, sau đó đưa vào cơ quan thụ cảm giác quan (cơ quan Jacobson) nằm trên vòm họng để truyền thông tin đến não bộ . Khi phát hiện mùi vị con mồi, rắn sẽ rung động nhẹ chiếc lưỡi để nhận biết vị trí con mồi (cặp nhánh chẻ của lưỡi phát ra âm thanh) và dựa vào rung động mặt đất để theo dõi con mồi.

II. Phân bố địa lý

   Họ rắn hổ phân bố rộng rãi trên thế giới, chủ yếu ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Chúng được tìm thấy ở Châu Phi, Châu Á, Châu Úc, Bắc Mỹ và Nam Mỹ. Ở Việt Nam, rắn hổ sống ở nhiều môi trường sống khác nhau, từ rừng núi, đồng bằng đến ven biển.

III. Sinh thái và hành vi

Môi trường sống:

   Rắn hổ sinh sống ở nhiều loại môi trường sống khác nhau, từ núi đất, rừng thưa, trảng cỏ, ven khe suối, nương rẫy. Chúng sống trong gò mối và hang của động vật gặm nhấm, trong hốc cây, hẻm đá . Một số loài rắn hổ sống trên cạn, trong khi một số khác sống dưới nước hoặc vừa ở nước vừa ở cạn.

Hành vi:

   Rắn hổ là loài săn mồi, thức ăn chủ yếu của chúng là các loài động vật nhỏ như ếch nhái, chim, động vật gặm nhấm và cả các loài rắn khác. Chúng thường sống đơn độc và hoạt động chủ yếu vào ban đêm . Ban ngày, chúng thường ẩn náu trong hang hốc, bụi rậm hoặc dưới các tảng đá. Rắn hổ là loài đẻ trứng, rắn mẹ thường đẻ trứng trong hang và canh giữ trứng cho đến khi trứng nở.

IV. Nọc độc của họ rắn hổ

   Nọc độc của rắn Elapidae là một hỗn hợp phức tạp của các protein và enzyme, có tác động mạnh đến hệ thần kinh, hệ tim mạch và hệ tuần hoàn của con mồi. Nọc độc của một số loài rắn hổ có thể gây tử vong cho con người nếu không được điều trị kịp thời. 

   Ở vòm họng của rắn hổ có chứa túi cơ của tuyến nọc. Khi rắn cắn, túi cơ này co bóp, truyền nọc độc đến răng nanh và tiêm vào con mồi.

   Hầu hết các loài thuộc chi rắn hổ đều khá độc cho đến rất độc, trong đó các loài rắn nổi tiếng như inland Taipan, Mamba đen hay Cạp nong, nia là những loài rắn độc hàng đầu thế giới.

V. Các loài thuộc họ rắn hổ phổ biến ở Việt Nam

   Việt Nam là nơi sinh sống của nhiều loài rắn thuộc họ rắn hổ, trong đó có một số loài phổ biến và nguy hiểm như:

   1. Rắn hổ chúa (Ophiophagus hannah): Đây là loài rắn độc lớn nhất thế giới, có thể dài tới 5,6 mét. Rắn hổ chúa có đầu to, phẳng và được bao phủ bởi các vảy lớn . Thân của chúng có màu nâu sẫm hoặc đen, với các vằn ngang màu vàng nhạt. Rắn hổ mang chúa sống chủ yếu trong rừng rậm. Mặc dù thường tránh tiếp xúc với con người, chúng có thể trở nên hung dữ khi bảo vệ tổ hoặc cảm thấy bị đe dọa . Nọc độc của rắn hổ chúa rất mạnh và có thể gây tử vong. Loài này hiện đang được liệt kê là loài sắp nguy cấp trong Sách đỏ IUCN từ năm 2010 do mất môi trường sống.

Ophiophagus Hannah

   2. Rắn cạp nong (Bungarus fasciatus): Đây là loài rắn có thân hình trụ, với các khoang đen và vàng xen kẽ nhau . Rắn cạp nong sống ở nhiều môi trường sống khác nhau, từ rừng núi đến đồng bằng. Chúng thường hoạt động vào ban đêm và thức ăn chủ yếu là các loài rắn khác . Nọc độc của rắn cạp nong tác động chủ yếu lên hệ thần kinh, gây liệt cơ hô hấp và có thể dẫn đến tử vong.

Bungarus Fasciatus Nguồn: Thai National Park

   3. Rắn hổ mang một mắt kính (Naja kaouthia): Loài rắn này có thân màu nâu nhạt với các vạch màu nâu đậm chạy dọc theo thân . Trên cổ của chúng có một hình giống như mắt kính, đó là lý do tại sao chúng được gọi là rắn hổ mang một mắt kính. Rắn hổ mang một mắt kính sống ở nhiều môi trường sống khác nhau và có nọc độc cực mạnh.

Naja kaouthia Nguồn: Thai National Park